UPADEK IKARA

To pierwszy mój spektakl z powołanym w październiku 1987 roku „Teatrem Sytuacji”. Do współpracy nad nim zaprosiłem studentów różnych wydziałów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Siedzibą dla naszej działalności stała się SCK „Rotunda” przy Oleandry 1. Ogłoszony nabór i warsztaty wyłoniły grupę 14 osób. Poza funkcją autora, instruktora i reżysera przypadła mi w udziale także główna rola.
„Upadek Ikara” realizuje moją koncepcję „Przekraczania Realności Wyjściowej”. Zgromadzone na scenie przedmioty (rekwizyty) w trakcie spektaklu, za sprawą działań aktorów, nabierają nowych znaczeń.

Premiera spektaklu odbyła się w maju 1988 roku w SCK „Rotunda” w Krakowie.

Towarzyszyła jej 12 stronicowa broszura: Dariusz Gorczyca „Upadek Ikara” – przewodnik po spektaklu, Teatr Sytuacji, 1988.

Moje założenia teatralne z tego okresu zawarłem w wydanej przez ASP Kraków publikacji: Dariusz Gorczyca „Teatr Sytuacji – teksty teatralne, projekty scenograficzne, zdjęcia”, 1989 (to 12 stron z tekstami teoretycznymi, rysunkami i zdjęciami).

Muzyka: Klaus Schulze.
Obsada: 13 osób.
Czas trwania: 42 min.

Zdjęcia: Maciej Mandau.

Zamieszczone poniżej rysunki piórkiem pochodą z 1988 roku, z okresu pracy nad spektaklem.

KREACJA

• uwolnienie życiowej potencji w leżących, zastygłych ciałach aktorów,
• nieokiełznana biologiczność,
• ewolucja form,
• ujawnienie końcowe – ludzka kondycja,
• samopoznanie przechodzi w fascynację.

POJAWIA SIĘ NASZ BOHATER

• Urzeczenie takim obrazem człowieka.

Ikar – w oparciu o obserwację ludzi – studiuje proporcje, podziały, wykreśla siatki, kontury. Jedynie samymi gestami nanosi owe spostrzeżenia na wielką białą płaszczyznę obrazu. Z tym bagażem spostrzeżeń (jak z pełnym szkicownikiem), oddziela się od rzeczywistości by wyłonić swój obraz ludzkiego ideału. Tak oto powierzchnia obrazu powoli ujawnia obrys człowieka Witruwiańskiego Leonarda (Ikar za pomocą pędzla – używając dużej ilości wody – zmywa białą farbę maskującą ów rysunek).

RZECZYWISTOŚĆ SZYBKO ULEGA ZMIANOM

• wspólna droga poznania,
• rozpoczęcie budowy Rusztowań Osobowości.

Aktorzy odnajdują na swojej drodze jakby gotowe elementy, części konstrukcji tu stanowiące jakby moduły osobowości. Pełni entuzjazmu i zaciekawienia przystępują do składania okalających ich rusztowań, stanowiących rodzaj wzmacniającego szkieletu. Dbając przy tym o staranny dobór montowanych elementów (wszystko to, sugerują jedynie pantomimiczne gesty aktorów).

• nieoczekiwana zmiana.

Budowa zaczyna się wymykać, jakby stymulowana przez jakąś siłę z zewnątrz. Jedna z rąk uniezależnienia się od reszty, chwyta, podnosi i dołącza nowe niechciane elementy, niwecząc przez to dotychczasową „architekturę”.

• nowe napięcie,
• widmo osaczenia,
• przemiana Rusztowań Osobowości w chaotyczne sklecone Klatki Uwikłania,
• degradacja indywidualności,
• automatyzacja zachowań.

A JEDNAK SPRZECIWIA SIĘ KTOŚ…

• „Człowiek z wieszaka” – synonim buntu, ale i zwątpienia.

Jest ktoś, kto odczytuję konsekwencję tych wydarzeń. Pełen determinacji w geście rozpaczy rozbija swoje rusztowanie – podporę. Opadając bezwładnie, znajduje nowy „kręgosłup” w Wieszaku Zwątpienia, na którym zawisa.

BRUTALNA KONFRONTACJA DZIEŁO – RZECZYWISTOŚĆ

• Ikarowa Apoteoza Człowieka – wpisanie jego sylwety w Koło Doskonałości,
• konfrontacja z rzeczywistością,
• wstrząs i próba ratowania swej idei na siłę.

Przemiana ludzkich postaw dezaktualizuje ideę Ikara opisującą stan były, więc historyczny. Jedyną formą ratowania jest powrót do punktu wyjścia, przemiana wzorów postępowania.

• dialog z „Człowiekiem z wieszaka” świadomym sytuacji jednak krańcowo bezsilnym,
• rozpaczliwa interwencja Ikara w dzieło – zmiana Koła Doskonałości w zamaszyście wykreśloną (okalającą człowieka Witruwiańskiego) – grubą Barierę Ograniczeń.

Po tym fakcie on sam wyczuwa, zaciskający się wokół jego ciała pierścień niemożności, sprawiający, że kuląc się opada na ziemię.

• Pierwszy Mały Upadek Ikara.

NOWA PŁASZCZYZNA DOZNAŃ

Ikar odnajduje siebie na pustej płaszczyźnie otwartej na bezkres przestrzeni, jakby w niej zawieszony. Ten dziwny stan sugeruje jakąś nierealność, sen lub wewnętrzną projekcję. Podkreśla to dobitnie początek wykorzystanego w tej scenie utwóru P:T:O Klausa Schulze. Stając wobec tego obezwładniającego wymiaru, Ikar sięga po czystość muzyki by wyrazić przepełniające go uczucia.

• Ceremonia strojenia skrzypiec.

Unaocznia ona pragnienie Ikara zestrojenia dwóch światów: absolutnego z tym dającym się wyrazić. To próba wyznaczenia z bezkresu przestrzeni, obszaru możliwego poznaniu – „słyszalnego”, gdzie instrument staje się nieomal przyrządem pomiarowym.

• ekstatyczny niemy koncert solo,
• moment chwilowego zbliżenia tego co odczuwane, z tym co wyrażane,
• przykre ocknięcie.

Uświadomienie niemożności wyrażenia podjętego wyzwania, przerastającego nie tylko instrument, muzyka, ale w ogóle dostępne środki.

• Jeszcze jedna próba – nieomal fizycznego przełamania niemożności,
• poczucie ludzkiej małości,
• zagubienie i samotność,
• uczuciowy akt ze skrzypcami – skojarzonymi poprzez swój kształt z kobietą,
• niemożliwe staje się możliwe – przemiana instrumentu w Nią realną,
• scena miłosna.

Po wzburzonych emocjach przychodzi ocknięcie, to zastaje Ikara w Jej objęciach. Ten utworzony azyl daje mu nie tylko poczucie bliskości, ale i bezpieczeństwa. Jednak dalej odczuwa on ową dojmującą otchłań nad, wabiącą możliwością poznania.

• bezkompromisowa natura Ikara po raz kolejny daje znać o sobie,
• przerwana „bariera” Jej ramion,
• trudny dylemat,
• jego odejście w samotność,
• Drugi Mały Upadek Ikara.

POWRÓT DO RZECZYWISTOŚCI

• Korowód Ujarzmionych Person wkracza w mechanicznym marszu.

To co wcześniej sugerowane było tylko pantomimicznym gestem, przybiera teraz rzeczywisty obraz. Scenę zalewają postaci uwięzienie w drewnianych, noszonych na sobie rusztowaniach – teraz pełniących rolę klatek.

• zdruzgotany tym widokiem Ikar w drodze na Wieszak Zwątpienia,
• spostrzeżenie szybujących ptaków.

To właśnie one, zawieszone między niebem a ziemią, stają się dla Ikara symbolem oderwania się od przyziemnej, nachalnej rzeczywistości – ucieczką w nieznane. To także sposobność do penetracji przestworzy, będących echem owej bezgranicznej otchłani z jego wizji.

• opętanie ideą lotu,
• poznawanie jego mechaniki,
• daremne próby,
• koncepcja budowy skrzydeł,
• nowy ocalenie – pęka Bariera Ograniczeń.

Domalowana przez Ikara – człowiekowi z rysunku Leonarda – ostra forma dzierżonych skrzydeł, przebija grubą, okalającą go linię. Również nasz bohater odczuwa to wyzwolenie – teraz dosłownie na swoim ciele.

• wszystkim tym działaniom Ikara, towarzyszy ignorancja ludzi w klatkach pochłoniętych swoimi życiowymi czynnościami,
• polemika Ikara z nadal biernym „Człowiekiem z wieszaka”,
• samotny trud budowy skrzydeł.

DROGA NA DRABINĘ

• skrzydła wydają się być gotowe,
• ostatnie sprawdziany,
• przymiarka,
• droga na drabinę,
• pierwszy szczebel,
• pojawia się Pierwsza Inkarnacja Ikara.

Do głosu dochodzi świat wewnętrznych napięć – narastających w miarę postępowania coraz wyżej. Tak ujawnia się pierwszy gość, to Ikar wcielony w postać ze społeczeństwa – tak samo ograniczony i izolowany klatką. Ów renegat – symbol wyzbycia się marzeń (obdarzony dodatkowo nachalnością strachu i tchórzostwa) próbuje ściągnąć naszego bohatera w dół.

• odparcie intruza,
• kolejne szczeble,
• nadchodzi Drugie Wcielenie.

Postać ta, to Intelektualny Niepokój… okazuje się (mimo poetyki przyniesionych przedmiotów) bardzo racjonalny, przypominając Ikarowi o bezwzględności newtonowskiej prawdy.

• idea i tym razem triumfuje.

Symbolowi spadającego jabłka oraz pióra, Ikar przeciwstawia wznoszącą się – poza fizycznym wymiarem – ideę, wydmuchiwaną przez niego z pustej, otwartej dłoni.

• kolejne stopnie w górę,
• nowa wątpliwość,
• odkrycie niedoskonałości konstrukcyjnej skrzydła (symboliczna „dziura w całym”),
• dylemat: powrót czy kontynuacja,
• napięcie sięga zenitu – Ikarowe Wizja Śmierci – dziwnie łagodna i poetycka.

Pojawia się Ona w czarnej woalce, ciągnąca za sobą duży, metalowy, skrzypiący wózek. Z niego to wystaje skrzydło, z tym samym okrągłym otworem, jaki przed momentem w swoim odkrył Ikar.

• katharsis – wszystkie niepokoje odstępują,
• Ikar w pełni dojrzały, staje u szczytu drabiny.

LOT

• w tym momencie cała rzeczywistość zastyga w bezruchu,
• „Człowiek z wieszaka” – jedyny świadek zdarzenia.

Oto on – wyłoniony światłem – nasz bohater, wznoszący się nad publicznością na swych wielkich skrzydłach. Urzeczenie lotem – owa niepowtarzalna chwila spełnienia.

• prawidłowy przebieg lotu,
• nagłe spostrzeżenie zbagatelizowanej wcześniej, ułomności konstrukcyjnej lewego skrzydła.

UPADEK

To moment przełomowy. Dla człowieka bezkompromisowo dążącego do perfekcji, świadomość swej kolejnej niepełnej realizacji – nawet mimo osiągnięcia celu – okazuje się nie do zaakceptowania. Ikar nie jest w stanie dalej kontynuować lotu: z przerażeniem gubi rytm, wypuszcza skrzydła.

• szczebel po szczeblu coraz bliżej ziemi,
• Trzeci i Ostatni Upadek Ikara.

MORZE WZBURZONEJ RZECZYWISTOŚCI ZALEWA GO – WCHŁANIA

• wybudzone z letargu ludzkie „półautomaty” w Klatkach Uwikłania nacierają,
• nieoczekiwana reakcja „Człowieka z wieszaka”, teraz zaangażowanego rozgarnianiem tego „ślepego tłumu” – ratując w ten sposób ciało Ikara przed wdeptaniem w ziemię,
• jego policyjno – sakrale czynności: wpisanie ciała Ikara w formę krzyża, wykreślonego na podłodze bielą kredy,
• Ikar wywożony przez „Człowieka z wieszaka”, opuszcza scenę na wózku (tym samym co w jego wizji śmierci),
• powoli odchodzą też pozostali,
• na pustej scenie widnieje już tylko wyrysowany bielą krzyż.

EPILOG

• jednak pojawia się ktoś jeszcze…

To mała dziewczynka, teraz uzupełniająca kredą obrys krzyża, tak aby zmienić go w diagram służący do „gry w klasy”. To tej czynności będzie się ona oddawać, dopóki nie rozlegną się brawa i pojawią aktorzy.

Dariusz Gorczyca, „Ikarowa ekstaza na skrzypce”, papier, piórko, tusz, 1988.